Znani ludzie w Zegrzu

Uwaga zamieszczone poniżej  treści i fotografie pochodzą z witryny Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki w Zegrzu.

Autor: mjr mgr inż. Mirosław PAKUŁA.
Zeszyt nr 1 CENTRUM SZKOLENIA ŁĄCZNOŚCI I INFORMATYKI, Zegrze 2004 r., s. 141-152.

Znane od wczesnego średniowiecza Zegrze, ze względu na swoje strategiczne położenie było w centrum wielu znaczących wydarzeń historycznych. W związku z nimi, ale  i z innych powodów przebywali w tej miejscowości i jej okolicach znani ludzie.
Na początku XV w. niedaleko Zegrza przeprawiały się przez Narew wojska litewsko - ruskie pod dowództwem Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda, spieszące na walną rozprawę z Zakonem Krzyżackim. Przeprawa przez bród na Narwi w pobliżu Serocka, osłaniana przez polskie chorągwie, nastąpiła 29 czerwca 1410 r. Armia Wielkiego Księcia podążyła następnie w kierunku Czerwińska nad Wisłą na spotkanie z wojskami króla Władysława Jagiełły, które nastąpiło w dniu 2 lipca.
Położoną kilka kilometrów od Zegrza miejscowość Nieporęt szczególnie upodobał sobie król Jan Kazimierz. Często przebywał w znajdującym się tam dworku myśliwskim. Jako wotum zwycięstwa nad Szwedami kazał wybudować w Nieporęcie istniejący do dziś kościół.
Pierwszą "koronowaną głową", która odwiedziła Zegrze, był król Stanisław August Poniatowski, przybyły tu w 1779 r. Gościł go "hrabia z Krasnego"   Kazimierz Krasiński - Oboźny Wielki Koronny, kawaler Orderu Orła Białego, właściciel Zegrza.

W okresie Powstania Kościuszkowskiego w okolicach Zegrza stacjonował z wojskiem carskim generał Josif Igelstrom po przymusowym opuszczeniu Warszawy 18 kwietnia 1794 r. Ten bezwzględny, znienawidzony przez Polaków ambasador carski "wsławił się" m.in. wprowadzeniem zakazu noszenia orderu Virtuti Militari i aresztowaniem spiskowców warszawskich  w marcu 1794 r. Latem 1794 r. w okolicach Zegrza rozgrywały się walki powstańcze. Walczyły tu m.in. oddziały generałów Antoniego Józefa Madalińskiego i Jakuba Jasińskiego. W czasie jednej z potyczek z wojskami carskimi w pobliżu Zegrza został ranny Kazimierz Orłowski, późniejszy znany malarz. Po powstaniu malował między innymi sceny z walk powstańczych i inne motywy polskie. W "Panu Tadeuszu" powiadali o nim: "Nasz malarz Orłowski".

 
Król Stanisław August Poniatowski

Ambasador carski Josif Andrejewicz Igelstrom

W 1800 r. przebywała w Zegrzu przejazdem pruska para królewska. Fryderyka Wilhelma z małżonką przyjmował u przeprawy na Narwi właściciel Zegrza Józef Krasiński. Towarzyszył im później w czasie pobytu w Warszawie.

Znanym polskim bohaterem, którego historia złączyła z Zegrzem, był książę Józef Poniatowski, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i naczelny wódz wojsk Księstwa Warszawskiego. W roku 1809, w czasie wojny polsko - austriackiej, w rejonie Serocka i Zegrza odbyła się koncentracja wojsk polskich przed bitwą pod Raszynem. Zegrze stało się wówczas kwaterą główną sztabu księcia Poniatowskiego. Jednym z oficerów sztabu księcia był wspomniany wcześniej Józef Krasiński.

Po bitwie pod Grochowem odbyła się w Zegrzu narada wojenna  z udziałem Poniatowskiego i generałów Henryka Dąbrowskiego oraz Józefa Zajączka, na której podjęto decyzje co do dalszych planów wojennych.

W czasie przygotowań do wojny z Rosją, podobnie jak w czasie walk z Austriakami, Zegrze było rejonem koncentracji wojsk, tym razem V Korpusu Francuskiego pod dowództwem Poniatowskiego. W wojnie 1812 r. rejon "trójkąta strategicznego" Modlin-Zegrze-Praga stanowił bazę dla wojsk napoleońskich oraz był elementem osłonowym w czasie odwrotu spod Moskwy. W dniu 30 stycznia 1813 r. przedstawiciel głównodowodzącego armią rosyjską generała Michaiła Kutuzowa zawarł w Zegrzu z austriackim arcyksięciem Karolem Szwarzenbergiem porozumienie, dotyczące dalszego ruchu   wojsk obu armii.

  Książe Józef Poniatowski

  Generał Jan Henryk Dąbrowski

W czasie działań wojennych Powstania Listopadowego Zegrze było istotnym elementem w strategicznych planach wybitnych sztabowców: ppłk. Ignacego Prądzyńskiego i ppłk. Wojciecha Chrzanowskiego. Ich koncepcja oparta była na napoleońskich planach wojny z Rosją. Dyktator powstania, generał Józef Chłopicki, postanowił jednak inaczej. Planował rozlokować wojska powstańcze wzdłuż Traktu Kowieńskiego i Traktu Brzeskiego. W miarę zbliżania się Rosjan miały one cofać się ku centralnym pozycjom. Przy szosie kowieńskiej, między innymi w okolicach Zegrza, stanęła dywizja dowodzona przez generała Jana Stefana Krukowieckiego.

      
Generał Józef Chopicki

Generał  Jan Stefan Krukowiecki

W ramach przygotowań do obrony, w roku 1830, wybudowano w Zegrzu most na Narwi. Przy moście usypano półokrągły, ziemny  szaniec dobrze zachowany do dnia dzisiejszego. Przyczółek mostowy osobiście inspekcjonował generał Chłopicki, który awansował budowniczego szańca kpt. Szulca do stopnia podpułkownika za zaangażowanie i gruntowną znajomość sztuki inżynierskiej. Szańca bronił 4. batalion 8. pułku garnizonu modlińskiego, szwadron jazdy i oddział saperów. W wyniku okrążenia przez wojska gen. Szachowskiego dowódca obrony przedmościa ppłk Zwoliński zdecydował o spaleniu mostu wycofaniu się.

W czasie Powstania Styczniowego Zegrze nie odegrało większej roli, lecz jego walory militarne dostrzegał dyktator powstania Ludwik Mierosławski, nazywając strategiczny trójkąt "jądrem, pestką całego teatru objętego między Niemnem a Odrą". Pod koniec stycznia 1863 r. działały w okolicach Zegrza grupy partyzanckie dowodzone przez nieznanego z imienia Skowrońskiego. W 1873 r. w wyniku decyzji Tajnej Rady Cesarstwa Rosyjskiego postanowiono otoczyć europejską część Rosji pasem twierdz i przedmości, między innymi w Zegrzu (twierdza zaporowa III klasy). Po wykupieniu terenu od ówczesnych właścicieli Zegrza-Radziwiłłów, w 1893 r. przystąpiono do prac fortyfikacyjnych, by zakończyć je w roku 1895. W 1897 r. twierdzę wizytował car Mikołaj II, który przyjechał do Zegrza koleją z Nowogieorgijewska (Modlina). Towarzyszył mu minister wojny Wannowski. Imperator podarował zegrzyńskim jednostkom fortecznym sztandary i awansował do stopnia generała - majora dowódcę twierdzy, płk Worońca.

 
   Car Mikołaj II

Plany budowy twierdzy zegrzyńskiej zakładały wybudowanie dwóch stałych mostów na Narwi. Powstały one w roku 1894 i 1897, a ich twórcą był inż. Mieczysław Marszewski, naczelnik Działu Technicznego Zarządu Warszawskiego Okręgu Komunikacji, budowniczy m. in. mostu Poniatowskiego  w Warszawie.
Pałac Krasińskich - siedziba rosyjskich komendantów twierdzy (obecnie ośrodek wypoczynkowy Polskiej Agencji Prasowej) i przyległy do niego park był ulubionym miejscem wypoczynku generała - gubernatora warszawskiego, zaciekłego rusyfikatora, Josifa Hurko. Pod jednym z dębów stała nawet ławka z napisem upamiętniającym jego pobyt.

W czasie I wojny światowej w koszarach Zegrza Południowego rozegrały się wydarzenia związane z tzw. Kryzysem Przysięgowym. Stacjonował tam 5. Pułk Piechoty Legionów III Brygady Legionów. 13 lipca 1917 roku do pułku w celu odebrania przysięgi na wierność Niemcom przybył brygadier Bolesław Roja w towarzystwie członka Tymczasowej Rady Stanu Antoniego Kaczorowskiego. Mimo namów i gróźb ze strony Kaczorowskiego cały pułk odmówił złożenia przysięgi. Z postawy żołnierzy dumny był brygadier Roja, a zwłaszcza dowódca pułku mjr Mieczysław Ryś - Trojanowski. Wspomniany brygadier Roja wizytował po wojnie zegrzyńską twierdzę i w dniu 21 stycznia 1919 roku uczestniczył w poświęceniu kościoła garnizonowego.

 
Brygadier Bolesław Roja

W leżącym niedaleko Zegrza Beniaminowie internowano 117 oficerów legionowych, którzy odmówili złożenia przysięgi, m. in. Sławoja Składkowskiego, późniejszego premiera II Rzeczypospolitej. Z drewnianej wieży obozowej obserwował on okolice Zegrza, dostrzegając koszary i cerkiew ukryte wśród zieleni na brzegu Narwi, co wspomina w zapiskach swojego dziennika pod datą 23 lipca 1917 roku.
W okresie od września do listopada 1917 r. w koszarach Zegrza Południowego stacjonowała Szkoła Podchorążych Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), której komendantem był kpt. Marian Kukiel, późniejszy znany generał.
W latach 20. Zegrze znalazło się w centrum walk wojny polsko - bolszewickiej. Zgodnie z koncepcją generała Kazimierza Sosnkowskiego prowadzono zaciętą obronę na linii Zegrze - Modlin, którą kierowali kolejno kontradmirał Porębski, generał Ledóchowski i pułkownik Nałęcz -Małachowski.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego w położonym niedaleko Zegrza Zegrzynku mieszkał i tworzył znany dramatopisarz i prozaik Jerzy Szaniawski. W modrzewiowym dworku położonym na nadnarwiańskim brzegu powstały między innymi: Żeglarz (1922),  Most (1933) i Dziewczyna z lasu (1939). W czasie II wojny światowej pisarz wraz z rodziną został wysiedlony przez Niemców. W 1944 r. spędził kilka miesięcy na Pawiaku, a po Powstaniu Warszawskim przebywał w obozie pruszkowskim. Po wojnie mieszkał w Krakowie, by wrócić do Zegrzynka w 1950 r. Do śmierci w 1970 r. stworzył między innymi: Profesora Tutkę (1954) i W pobliżu teatru (1956).
W okresie międzywojennym w Zegrzu mieściły się ośrodki kształcące kadry łączności na potrzeby Wojska Polskiego. Wizytowało je wiele znanych osobistości.

14 maja 1930 r. gościł w Zegrzu prezydent II Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, notabene w czasach młodości niedoszły zamachowiec na wspomnianego wcześniej cara Mikołaja II. Przybył w towarzystwie II wiceministra spraw wojskowych, gen. Kazimierza Fabrycego i dowódcy OK.-I, gen. Wróblewskiego. Po powitaniu i defiladzie wysłuchał odczytu wygłoszonego przez mjr. Stanisława Hegner - Szamańskiego na temat zadań ośrodka i osiągniętych rezultatów szkoleniowych. Następnie odbył się pokaz wykorzystania bazy dydaktycznej w czasie zajęć z podchorążymi SPR i słuchaczkami kursu "Juza". Wizytę zakończył uroczysty obiad wydany przez komendanta Centrum, w którym udział wzięli wszyscy oficerowie ośrodka.

 
   Prezydent Ignacy Mościcki - Zegrze 1930

W 1933 r. Zegrze wizytował marszałek Józef Piłsudski w towarzystwie angielskiego generała Cavana. W czasie wizyty zwiedzili bazę szkoleniową CWŁ oraz przyjęli defiladę jej pododdziałów.

 
Marszałek Józef Piłsudski Zegrze 1930

Marszałek Piłsudski pojawił się w Zegrzu jeszcze raz - rok później, tym razem nieoficjalnie. 17 maja 1934 r. odbyła się uroczystość chrztu syna Władysława Daniłowskiego, w której jako ojciec chrzestny uczestniczył marszałek Piłsudski. W roli matki chrzestnej wystąpiła Elżbieta Gliwicz - Daniłowska, komendantka kursu juzistek. Marszałkowi towarzyszył biskup polowy Józef Gawlina i adiutant kpt. Lepecki.
W maju 1937 r. inspekcję Centrum Wyszkolenia Łączności przeprowadził Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, marszałek Edward  Śmigły - Rydz. Zwiedził rejony zakwaterowania słuchaczy, obejrzał sale wykładowe i wziął udział w zajęciach kursu podoficerskiego.

W przedwojennej zegrzyńskiej podchorążówce  kształciło się wielu znanych ludzi m. in. kompozytor Witold Lutosławski i Zbigniew Porczyński - twórca galerii  im. Jana Pawła II. Szkolił się tu także znany aktor Kazimierz Rudzki, wspominany przez jedną z "juzistek" panią Jadwigę Kamelak - Zacharewicz. Pamięta go ona z balu, jaki odbył się w kasynie, kiedy to Rudzki w dowcipnym monologu przedstawiał kłopoty hydraulika z przeciekającymi rurami, a potem z nią tańczył.

Centrum Wyszkolenia Łączności miało doskonałą kadrę dydaktyczną. Wykładowcami byli znani profesorowie Politechniki Warszawskiej, m. in. Groszkowski, Tekliński, Unicki, Krasiński i Korzeniowski.

W 1938 r. zegrzyńskich podchorążych promował na oficerów słynny wrześniowy dowódca, generał Tadeusz Kutrzeba.

1.09.1939 r. rozegrała się w rejonie Bugo-Narwi bitwa powietrzna. Nad Zegrzem został strącony pierwszy w kampanii wrześniowej samolot wroga, czyli pierwszy w II wojnie światowej. Był nim Heinkiel He-111 zestrzelony przez por. Aleksandra Gabszewicza z IV dywizjonu, który wsławił się później jako as myśliwski Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie, bohater Bitwy o Anglię i dowódca 1. Polskiego Skrzydła Myśliwskiego, posiadający 9 zestrzeleń samolotów wroga.

Podobnie jak w okresie międzywojennym, po II wojnie światowej Zegrze pozostało związane z wojskiem. Stacjonowały tu kolejne jednostki łączności, które były inspekcjonowane między innymi przez marszałków Konstantego Rokossowskiego i Michała Rolę - Żymierskiego oraz kolejnych ministrów obrony narodowej. W roku 1963 i 1977 absolwentów Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Łączności promował generał Wojciech Jaruzelski.

Marszłek Konstanty Rokossowski Zegrze 1954

Latem 1995 r. na poligonie zegrzyńskim odbył się Światowy Zlot Harcerstwa Polskiego, w którym uczestniczył prezydent Lech Wałęsa. Właśnie tu prezydent oświadczył po raz pierwszy, że zamierza kandydować na następną kadencję. W czasie wizyty uczestniczył w mszy celebrowanej przez księdza prymasa Józefa Glempa.

W roku 1997 na 31. Zjeździe Związku Harcerstwa Polskiego zorganizowanym także w Zegrzu, gościł prezydent - Aleksander Kwaśniewski, który przybył 5 grudnia na uroczystą zbiórkę rozpoczynającą Zjazd. Następnego dnia gościem Zegrza był ksiądz prymas Józef Glemp.

Słuchaczami Szkoły Oficerów Rezerwy (później Szkoły Podchorążych Rezerwy) przy Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Łączności w  Zegrzu, było w latach 70. i 80. wielu znanych ludzi. Służbę wojskową odbywali tu m. in. redaktorzy Jacek Żakowski i Marek Sierocki oraz aktor Cezary Pazura.

Historia realizacji filmu Marka Piwowskiego "Rejs" także jest związana z Zegrzem. Duża część zdjęć była kręcona w 1969 r. na Zalewie Zegrzyńskim. W wielu scenach widać w tle obiekty Zegrza, m. in. prochownię  z 1907 r., pałac Krasińskich (ośrodek wypoczynkowy PAP) i cypel przy ośrodku PAP. Statek "Dzierżyński", na którym kręcono film, zawijał wieczorami do portu  w Nieporęcie. Jak wspomina aktor i asystent reżysera "Rejsu" Feridun Erol, obecnie znany reżyser, pijany Jan Himilsbach w filmowym stroju pirata wszczynał awantury m. in. w kawiarni "Mazowsze" w Białobrzegach, by wreszcie zostać zatrzymany przez milicję w Zegrzu.

Zegrze, które nigdy nie było i nie jest dużą miejscowością, miało honor gościć znaczące w dziejach Polski postaci historyczne i innych powszechnie znanych ludzi. Pewnie niejeden weekendowy turysta, miłośnik żeglowania czy wędkowania, a może nawet i mieszkaniec Zegrza nie zdaje sobie sprawy z bogatej historii tej miejscowości.

Literatura:
1. Przemysław BOGUSZEWSKI, Twierdza Zegrze, w: Twierdze i działania wojenne na Ziemiach Polskich, Międzynarodowa Konferencja Naukowa, Osowiec 1998;
2. Dariusz DEJNEKA, Grzegorz STYCZYŃSKI, Obiekty zabytkowe garnizonu Zegrze, Wyd. WSOWŁ, Zegrze 1991;
3. Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1975;
4. Jerzy DĄBROWSKI, Stanisław TOPOLEWSKI, Historia garnizonu Zegrze w latach 1873 - 1939, Wyd. Oficyna Wydawnicza "Ajaks", Pruszków 2003;
5. Wojciech JEZIERSKI, Garnizon Zegrze w okresie II Rzeczypospolitej, Wyd. WSOWŁ, Zegrze 1991;
6. Andrzej KOZIOŁEK, Monografia historyczna Zegrza, Wyd. WSOWŁ, Zegrze 1978;
7. Kronika Polski, Wyd. Reader's Digest, Warszawa 2000;
8. Anna i Marian KURTYCZOWIE, Zegrze - Wola Kiełpińska. Dzieje parafii i okolic, Wyd. Rzymsko-Katolickiej Parafii Zegrze, Wola Kiełpińska 2001;
9. Marian ŁUCZAK, Rejs, czyli szczególnie nie chodzę na filmy polskie, Wyd. Prószyński  i S-ka, Warszawa 2003;
10. Wacława MILEWSKA, Janusz Tadeusz NOWAK, Maria ZIENTARA, Legiony Polskie 1914-1918, Wydawnictwo Naukowe Księgarnia Akademicka, Kraków 1998;
11. Jacek SZCZEPAŃSKI, Powiat legionowski na dawnej pocztówce, cz. I, Wyd. Towarzystwa Przyjaciół Legionowa, Legionowo 2000;
12. Jacek SZCZEPAŃSKI, Powiat legionowski na dawnej pocztówce, cz. II, Wyd. Towarzystwa Przyjaciół Legionowa, Legionowo 2002;
13. Rajmund SZUBAŃSKI, W obronie polskiego nieba, Wyd. RSW "Prasa-Książka-Ruch", Warszawa 1978;
14. Edmund SZWEDA (red), 75 lat kształcenia kadr łączności WP w Zegrzu, Wyd. WSOWŁ, Zegrze 1994;
15. Tadeusz RAWSKI (red.), Powstanie Kościuszkowskie 1794. Dzieje Militarne, Agencja Wydawnicza  Egros Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa 1994;
16. Krzysztof  WYBIRAL, Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu w latach 1918-1939,   Wyd. WSOWŁ, Zegrze 1981;
17. Władysław ZAJEWSKI (red.) , Powstanie Listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980;
18. Lucjan ŻELIGOWSKI, Wojna w roku 1920, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1990.