Twierdza Zegrze - Mirosław Pakuła

Mirosław Pakuła jest Presem Stowarzyszenia "Nasze Zegrze" - informacje o misji Stowarzyszenia, kontakt  i dane adresowe znajdziesz na głównej stronie po kliknięciu na logo "Nasze Zegrze".

Geneza Twierdzy Zegrze sięga połowy lat 80. XIX w. Ziemie Królestwa Polskiego stanowiły wtedy obszerny „worek” otoczony przez Niemcy i Austro – Węgry. Takie usytuowanie było ogromnym zagrożeniem. W Prusach Wschodnich stacjonowały, bowiem silne oddziały niemieckie, a w zachodniej Małopolsce austriackie. W 1873 r. w rosyjskim Ministerstwie Wojny pod przewodnictwem cara Aleksandra II zwołano konferencję poświęconą problemom położenia strategicznego Rosji. Autorem planu wojny na zachodzie był minister wojny gen. Dymitr Milutin. Przewidziano w nim koncentrację wojsk rosyjskich w centrum i na zachodnich rubieżach Rosji, w celu utrudnienia wtargnięcia w głąb kraju. W latach 1882 - 1903 wielkim nakładem organizacyjnym i finansowym rozpoczęto budowę lub gruntowną modernizację fortyfikacji. Prace prowadzono w twierdzach i przedmościach na linii Wisły, Narwi i Biebrzy. W ramach linii obrony Narwi przewidywano budowę twierdzy w Zegrzu.

Od XVII w. Zegrze pozostawało w rękach rodziny Krasińskich a pod koniec XIX w. jego właścicielką była Jadwiga Krasińska. W związku z rozkazem cara Aleksandra III 9 z 9 czerwca 1889 r. w sprawie budowy umocnień w Zegrzu, zachodziła konieczność wykupu gruntów. Skarb Państwa (Wojenny Zarząd Inżynierii) wszedł w posiadanie terenu (ogółem 435 ha) pod budowę fortów w Zegrzu 31 grudnia 1890 r. za kwotę 300 tys. rubli. W imieniu księżnej przy załatwianiu formalności urzędowych występował jej mąż Maciej Radziwiłł.

Budowa fortyfikacji zegrzyńskich rozpoczęła się w roku 1889, czyli jeszcze przed wykupem ziemi. Rozpoczęto wówczas kształtowanie i wyrównywanie terenu stosownie do potrzeb sztuki fortyfikacyjnej. Do nadzoru i kierowania budową inwestycji wojskowej został powołany doświadczony inżynier generał major Olimpiusz Starynkiewicz. Robotnicy najemni pochodzili głównie z okolicznych wsi. Zasadnicze prace przy budowie dwóch fortów w Zegrzu zakończyły się w roku 1895 r. i to wówczas twierdza osiągnęła gotowość bojową oraz została zaliczona do twierdz zaporowych klasy III (najniższej wśród twierdz). Prace trwały jednak dalej, między innymi nad kompleksami koszarowymi oraz mostami: kolejowym i drogowym na Narwi. Zakończono je w 1897 r. Ogólny koszt budowy zamknął się kwotą około 3 mln rubli. Do 1899 r. trafiły do Zegrza wszystkie jednostki forteczne formowane i kwaterowane wcześniej między innymi w Modlinie i Jabłonnie.

Szczególnie istotne z punktu widzenia rozwoju młodej twierdzy oraz zamknięcia trójkąta strategicznego Warszawa – Zegrze – Modlin było rozpoczęcie budowy dwóch nowych fortów. W 1901r. w Dębem – na linii łączącej Zegrze z Modlinem i w 1904r. w Beniaminowie – na odcinku łączącym Zegrze z Warszawą. W roku 1906 zdecydowano także o budowie dużego kompleksu koszarowego na głębokim zapleczu fortu w Beniaminowie, koło wsi Białobrzegi. Prace zostały ukończone w 1908 r.

Doświadczenia wojny rosyjsko – japońskiej oraz ciągle zmieniająca się sytuacja polityczno – militarna w Europie, spowodowały zmiany w rosyjskiej doktrynie wojennej. Stwierdzono nieprzydatność większości fortyfikacji znajdujących się w Królestwie Polskim. Już pod koniec 1909r. minister wojny Suchomlinow podjął decyzję o kasacji większości twierdz. W 1910r. wykonano plany wyburzenia fortów Twierdzy Zegrze, jednak częściowe zniszczenia dosięgły tylko fortu w Beniaminowie. W wyniku likwidacji twierdzy do koszar Twierdzy Zegrze została przeniesiona 2. Brygada Artylerii z Białej Podlaskiej, która przebywała w Zegrzu aż do 1915 r.

Umocnienia Twierdzy Zegrze zbudowane w Zegrzu Północnym, Beniaminowie i Dębem nie miały zasadniczego znaczenia ani w I i II wojnie światowej, ani w wojnie polsko – bolszewickiej w 1920 r.. Prawdopodobnie z tego powodu są tak dobrze zachowane do dziś.

W czasie I wojny światowej jedynie fort Dębe był ostrzeliwany i szturmowany przez oddziały niemieckie. Umocnienia w Zegrzu i Beniaminowie Rosjanie opuścili bez walki w sierpniu 1915 r. Dwa lata później w koszarach w Zegrzu Południowym stacjonowały pułki II i III brygady Legionów Polskich, a w koszarach beniaminowskich był zorganizowany obóz dla internowanych oficerów legionowych.

W niecały rok po odzyskaniu niepodległości, 13 września 1919 r. w koszarach w Zegrzu Północnym sformowano Obóz Wyszkolenia Oficerów Wojsk Łączności, który po kilku transformacjach od 1929 r. funkcjonował po nazwą Centrum Wyszkolenia Łączności. W obiektach Zegrza Południowego i Beniaminowa stacjonowały bataliony i pułki łączności.

W czasie wojny polsko – bolszewickiej front zatrzymał się w odległości kilku kilometrów od Zegrza, tj. w okolicach Beniaminowa oraz na linii Serock-Wola Kiełpińska-Dębe.

W czasie II Wojny Światowej po ataku Niemiec w 7 września 1939 r. Polacy wycofali się z Zegrza bez walki.

Począwszy od 1948 r. w Zegrzu trwały prace nad odtworzeniem polskiego wojskowego szkolnictwa łączności. Po kilku przeobrażeniach ośrodków kształcenia w koszarach Zegrza Północnego funkcjonuje obecnie Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki. W obiektach koszarowych dawnej twierdzy w Białobrzegach (Beniaminowie) i Zegrzu Południowym także funkcjonują jednostki i instytucje wojskowe.

Fort Duży Twierdzy Zegrze, w którym po II wojnie światowej znajdował się tajny obiekt – węzeł łączności, ma obecnie w swoich rękach Narodowy Bank Polski, Fortem Małym opiekuje się Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki, a umocnienia w Dębem i Beniaminowie są w posiadaniu Agencji Mienia Wojskowego.

Mirosław Pakuła